Wielka Synagoga - Synagoge

Od stuleci wspólnota żydowska stanowiła część mieszanki kulturowej i religijnej Gdańska. Na przełomie XIX i XX w. liczba Żydów zamieszkujących Gdańsk wahała się od 2736 w 1880 r. (2,4% ludności miasta), 2553 w 1900 roku i 2390 w 1910 r. (1,4% ludności). Gdańscy Żydzi skupieni byli wokół kilku gmin wyznaniowych.

W 1880 r. powstał Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gdańskich skupiający pięć gmin reformowanych: Starych Szkotów, Winnicy, Szopy, ul. Szerokiej i Wrzeszcza, który podjął wysiłki na rzecz wybudowania nowej synagogi w Gdańsku. Synagogę przy dzisiejszej ulicy Bogusławskiego (An der Reitbahn) wybudowała berlińska firma Ende i Böckmann. Nowa synagoga, nazywana Wielką, rozpoczęła swoje funkcjonowanie 8 grudnia 1887 r. Budynek został wybudowany w stylu neo-renesansowym z silnie wyeksponowaną elewacją frontową, dobrze widoczną z głównego traktu wjazdowego do Gdańska mógł pomieścić 2 tysiące osób. Nowa synagoga posiadała elewację frontową z arkadowym przedsionkiem i dużym witrażowym oknem ozdobionym gwiazdą Dawida, nad którym wzosiła się centralna wieża zwieńczona hełmem z latarnią. Po bokach przedsionka stały dwie mniejsze wieże. Na iglicach wszystkich hełmów osadzone były ażurowe gwiazdy Dawida. Budynek miał nawę poprzeczną z małymi wieżyczkami, a od wschodu apsydę.

Przestronne wnętrze świątyni posiadało sklepienie żaglowe, z którego zwisały ogromne żyrandole-pająki. Wzdłuż murów bocznych i ponad zachodnim wejściem znajdowały się masywne, arkadowe galerie wsparte na wielobocznych filarach. Szafa ołtarzowa do przechowywania Tory (Aron Hakodesz) ustawiona była w półkolistej apsydzie, na podwyższeniu, do którego dochodziło się po kilku stopniach. We wnętrzu znajdował się potężny, wolno stojący świecznik chanukowy. Z tyłu, za szafą ołtarzową, wznosiła się wysoka galeria dla chóru synagogalnego, na której umieszczone były organy. Wzdłuż sali modlitewnej ustawione były stałe drewniane ławy, wyglądem przypominające ławy kościelne. Od końca XIX wieku wnętrze było ogrzewane oraz miało oświetlenie elektryczne. Prace budowlane przy synagodze ukończono w roku 1887. Akt jej religijnego otwarcia nastąpił 15 września, natomiast pierwsze modły odprawiono w niej 8 grudnia - i wtedy to zamknięto inne synagogi gdańskie. W roku 1898 do synagogi dobudowano mykwę. Na początku XX stulecia we wnętrzu Wielkiej Synagogi urządzono jedno z najstarszych muzeów kultury judaistycznej na świecie dzięki hojności rajcy miejskiego Lessera Giełdzińskiego, który podarował swoje kolekcje judaików.

Charakterystyczna kopuła synagogi była elementem gdańskiego krajobrazu tylko przez pół wieku. Po dojściu do władzy nazistów w 1934 r. rozpoczęły się ataki na Żydów i synagogi, które nasiliły się w 1937 r. Ataki doprowadziły do tego, że przy synagodze utworzono specjalną wartę. Dzięki jej interwencji, mimo dwukrotnego napadu i próby podpalenia w roku 1938, świątynia ocalała. Zarząd gminy w obawie przed dalszymi aktami agresji postanowił sprzedać wyposażenie i wywieźć je poza Gdańsk. W ten sposób organy znalazły się w Krakowie, świeczniki w Warszawie, a ławy w kościele ewangelickim w Nowym Porcie. Zbiory judaików, w tym kolekcja Lessera Giełdzińskiego dzięki pomocy organizacji Joint wywiezione zostały do Ameryki i pozostają tam po dziś dzień eksponowane w Jewish Museum w Nowym Jorku. 8 stycznia 1939 sprzedana została Senatowi Miasta Gdańska sama synagoga, Senat za kwotę 300 tysięcy guldenów nabył wszystkie nieruchomości należące do gminy. Środki pochodzące ze sprzedaży majątku posłużyły do sfinansowania wyjazdu Żydów z Gdańska głownie do Wielkiej Brytanii, USA, Ameryki Południowej, a także - poprzez transporty organizacji syjonistycznych - do Palestyny. 15 kwietnia, w Szabas odprawiono w niej ostatnie nabożeństwo, władze otoczyły synagogę płotem, na którym umieszczono napis: "Komm lieber Mai und mache von Juden uns jetzt frei" (Przyjdź kochany maju i uwolnij nas od Żydów). Miesiąc później budynek Wielkiej Synagogi został rozebrany.